مراحل هنر معرق‌کاری و مواد مورد استفادۀ آن
هنر معرق یکی از هنرهای زیبایی است که در ساخت آن از چوب استفاده می شود. این هنر که دارای ظرافت و لطافت خاصی است، نیازمند مواد و وسایلی بوده تا با کمک آنها بتوان آثاری خارق العاده خلق کرد. در این مطلب به مراحل ساخت یک اثر معرق و همچنین مواد مورد استفاده در آنها می پردازیم.
مواد مصرفی
۱. زیر کار: معرق ممکن است روی یک صفحه چندلایی، نئوپان بعنوان تابلو یا روی سطح یک میز روی سطح جعبه و یا غیره انجام گیرد که به آن کاری گویند جنس زیر کار برای تابلو از چندلایی‌های ۱۲ و ۱۸ میلیمتر استفاده می‌شود که از چوب‌های جنگل مانند راش را که به صورت ورقه‌های نازک کرده و از راه راست و راه‌پود چوب روی هم قرار داده و با چسب پرس می‌کنند برای تابلوهای کوچکتر از ۴۰×۴۰ سانتیمتر می‌توان از نئوپان نیز استفاده کرد برای اینکه تابلو تاب برندارد یا اصطلاحا ناودانی نشود دور آن را با چوب ۳۷۵ یا ۳۶۴ با ۳۷۳ باید کلاف‌بندی کرد، البته اندازه‌های فوق بستگی به بزرگی و کوچکی تابلوها دارد.
برای تابلوهای بسیار بزرگ یک چهارچوب از چوب روسی (کاج یا نراد) کلاف کرده و یک سمت آن سه لایی چسبانیده و داخل آن را شبکه‌هایی از فیبر یا سه لایی به اندازه ۱۰×۳ قرار داده و طرف دیگر آن را نیز سه لایی کوبیده و جهت پرس به کارخانه پرس فرستاده می‌شود.
۲. چسب فوری: چسبی است که حلال آن تینر فوری می‌باشد. رنگ آن زرد شفاف و یا کرم رنگ می‌باشد و مدت چسبندگی آن کوتاه و قدرت چسبندگی آن زیاد است. جهت چسباندن طرح بر روی سه لایی جهت الگو و چسب زدن دور زیر کار جهت چسباندن چسب کاغذی از آن استفاده می‌شود.
۳. پودر امبراء و دوده: پودر امبراء که یک ماده معدنی و کانی می‌باشد، قهوه‌ای رنگ است پس از عملیات فیزیکی بر روی آن از قبیل خرد کردن و زبره‌گیری کردن قابل استفاده می‌شود. دوده که سیاه رنگ است و دو نوع چرب (صنعتی) و خشک آن وجود دارد از دوده و امبراء جهت مخلوط کردن با چسب چوب و چسباندن قطعات چوبی به زیر کار استفاده می‌شود تا اگر از زیر قطعات چوبی چسب بیرون زد سفیدک نزند، از دوده صنعتی برای ساختن خمیر مشکی نیز استفاده می‌شود.
۴. چسب دورو: نوار چسبی است متشکل از یک لایه نازک اسفنجی مانند که دو روی آن دارای خاصیت چسبندگی است بسیار به سهولت جداسازی می‌شود. از این چسب برای اتصال قطعات الگوبر روی چوب صدف، خاتم، فیبر، استخوان و عاج استفاده می‌شود.
۵. چسب کالک: چسب نواری شفافی است که به سهولت می‌توان با مداد روی آن طراحی نمود بدین لحاظ این نوع چسب جهت قالب‌گیری مورد استفاده قرار می‌گیرد.
۶. چسب کاغذی: نوار چسبی است از جنس کاغذ که برای نگهداری قطعات معرق شده‌ای که کنار یکدیگر بیش از برش استفاده می‌شود و همچنین برای اتصال الگوی آغشته به چسب چوب بر روی چوب‌های رنگین، صدف، خاتم از این چسب استفاده می‌شود. برای دور زیر کار نیز استفاده می‌شود.
۷. چسب چوب: چسب چوب که سفید رنگ می‌باشد از مواد شیمیایی ساخته می‌شود. این نوع چسب‌ها در برابر رطوبت مقاومت زیادی ندارند. چسب چوب سفید بر پایه پلی ویتل استات (PVA)) می‌باشد. این نوع چسب‌ها قدرت چسبندگی خوبی دارند با آب حل می‌شوند و مدت زمان خشک شدن آنها تحت فشار حداقل ۲ ساعت می‌باشد. بعضی از این نوع چسب‌ها بعد از خشک شدن بی‌رنگ می‌شوند.
۸. میخ سایه: میخ‌های ریزی که حالت مخروطی داشته و یک سانتی می‌باشد و جهت میخ کردن الگو روی چوب و همین‌طور کنار قطعات چوبی زده تا قطعات حرکت نکنند استفاده می‌شود.
مراحل معرق کاری
۱. انتخاب طرح: قبل از اقدام به شروع معرق‌کاری باید طرح مورد نظر را انتخاب نمود. طرح‌ها می‌تواند از آواز از ماه … اور( صفحه ۳۲ . باید به کتاب مراجعه شود) گل و بلبل، اسلیمی، خط و … باشد.
۲. طرز تهیه الگو: بعد از انتخاب طرح باید آن را روی سه لایی چسبانده که این کار با چسب قوی انجام می‌شود سه لایی باید درست به اندازه ابعاد طرح باشد، برای چسباندن باید یک لایه نازک چسب روی دولایی و یک لایه نازک بر روی پشت طرح چسب مالید و پس از گذشت ۱۰ تا ۱۵ دقیقه و نیمه خشک شدن چسب طرح را روی سه لایی چسباند.
۳. طرز خردکردن الگو: پس از تهیه الگو باید طرح را به قطعات نسبتا کوچک قابل نصب روی تکه‌های چوب‌های مختلف و قابل گردش در کمان اره می‌باشد. طرح نباید به قطعات بسیار کوچک تقسیم شود زیرا در زمان برش‌های اصلی، با مشکل مواجه می‌شویم. جهت قاب کردن طرح‌های بزرگ از کمان اره بلند استفاده می‌شود. برش‌ها باید روی خطوط اصلی طرح انجام گردد و به متن اصلی نقش‌ها لطمه‌ای وارد نیاید. به عنوان مثال: برای خرد کردن طرح گل و مرغ باید از لبه بیرونی گلبرگ‌ها اره نمود و از بریدن یک برگ یا گل از نیمه اجتناب ورزید در صورتیکه اندازه زده کمان اره اجازه برش از لبه خارجی نقش‌ها را ندهد می‌تواند آنها را از وسط برید ولی به هنگام قرار دادن الگو روی چوب نیمه از هم جدا شده را باید به هم چسبانده سپس روی چوب قرار داد پس از اتمام خرد کردن الگو قطعات آن را به صورت تنظیم روی زیر کار قرار می‌دهیم تا کل طرح نمایان گردد و سپس قطعات خرد شده را به وسیله میخ سایه به زیر کار متصل کنیم.
۴. انتخاب چوب: معرق‌کار باید از چوب‌های رنگی و رگه‌های زیبای آن می‌توان طرح را هر چه بیشتر طبیعی جلوه داد به این منظور باید سایه روشن طرح را در نظر گرفت و جهت نور در تابلو در نظر گرفته شود برای مثال اگر منبع تابش نور را در بالای تابلو فرض کنیم پائین تابلو تیره‌ترین قسمت آن را تشکیل می‌دهد و رنگ چوب‌ها باید از پائین به بالا روشن شود. انتخاب چوب بر این اساس انجام می‌شود، لازم به توضیح است که در یک تابلو به جای استفاده از چوب‌های مختلف می‌توان فقط از ۲ تا ۳ نوع چوب استفاده کرد و با بهره‌گیری از رنگ‌های متفاوت یک‌نوع چوب به طرح، بعد و زیبایی بخشید. برای نشان دادن بعد در هر قسمت از طرح تقدم و تأخر قرارگیری رنگ‌های تیره و روشن را باید در نظر گرفت بدین ترتیب برجستگی‌ها و نماهای نزدیک را با چوب‌های روشن‌تر و فرورفتگی و نماهای دور را با چوب‌های تیره‌تر نمایش داد.
۵. روش‌های اتصالی اجزای الگو بر روی چوب‌های رنگی: جهت شروع کار باید الگو را روی چوب نصب کنیم که این عمل به چند طریق انجام می‌گیرد:
الف) چسباندن الگو به وسیله چسب چوب: چسب را باید به صورت نقطه‌ای به زیر الگو زده آن را روی چوب قرار داده و پس از خشک شدن از کناره الگو شروع به بریدن می‌کنند. اب اتصال الگو با میخ سایه: در این روش الگو را روی چوب قرار داده و با بستگی به بزرگی و کوچکی الگو با چند میخ الگو را روی چوب ثابت می‌کنیم.
ج) چسباندن الگو با چسب دورو: چسب دورو را که هر دو طرف دارای قدرت چسبندگی می‌باشد و می‌توان آن را بین چوب و الگو قرار داد و آنها را ثابت کرد اما این چسب گران است.
د) چسباندن با چسب فوری: این روش که کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرد و آن زمانی است که چسب‌های دیگر در دسترس قرار نداشته و میخ نیز نداشته باشیم در این روش مقداری چسب روی چوب و پشت الگو می‌زنیم و پس از مکث کوتاهی دو قطعه را روی هم قرار می‌دهیم.
۶. برش و شیوه‌های آن: پس از اتصال الگو برش اطراف آن را آغاز می‌کنیم. افراد راست دست برش را در جهت عقربه‌های ساعت یعنی از سمت چپ شروع می‌کنند و در سمت راست تمام می‌کنند و افراد چپ دست برخلاف آن را انجام می‌دهند از سمت راست شروع به برش کرده و در سمت چپ برش را تمام می‌کنند و این به خاطر دید و تسلط کافی داشتن بر کار می‌باشد. از یک الگو به دفعات نمی‌توان استفاده نمود زیرا در هر برش مقداری از سه لایی خوراک اره می‌شود. پس از بریدن چوب الگو را از آن جدا می‌کنیم جهت سهولت در انجام کار و بالا بردن سطح کیفیت آن بهتر است به قالب و چوب زیاد چسب نزنیم. اگر الگو کج بریده شود و در نتیجه چوب نیز کج بریده می‌شود و هنگام رنگ‌کاری پس از پوست زدن درز لای چوب‌ها باز شده و درزها ضخیم می‌شوند.
الف) جهت بریدن قطعات کوچک بهتر است شکاف باریک باشد و برای بهتر نگه داشتن این قطعات می‌توان آنها را روی چند لایی بزرگتری قرار داد و برش زد.
ب) برای برش زدن خطوطی که حالت قلم‌گیری دارد و انتهای آن باریکتر از ابتدای آن است در آغاز با اره تا انتهای خط برش می‌زنیم، سپس اره را از داخل آن خارج کرده و از جهت صاف تیغ وارد برش می‌کنیم و تا انتهای آن پیش رفته و در جهت مخالف می‌بریم به این ترتیب خط موردنظر دارای تندی و کندی و گردی می‌باشد.
ج) در برش‌هایی مانند برش گلبرگ‌ها با خط زدن طرح‌های پرندگان برای جلوه دادن کار می‌توان بر خلاف معمول دسته کمان را کمی به طرف بالا متمایل کرده تا تیغ نسبت به کار زاویه جاده ایجاد نماید با این روش می‌توان خط را تا انتها برید بدون آنکه از قسمت زیرین برش تا اخر رسیده باشد و طرفین برش از یکدیگر جدا گردد.
چ) در برش تپه‌ها و صخره‌ها: برای صرفه‌جویی در چوب و دقت و همچنین زیبایی بیشتر می‌توان دو یا چند جز الگو را با هم روی چوبی که دارای طرح‌های متفاوت و با سایه روشن قرار داده و یکجا برید سپس از روی خطوط چوب و یا مرزهای سایه روشن قطعات را از هم جدا نمود به این ترتیب نقش زیبا بدست خواهد آمد.
خ) برای نشان دادن شکست صخره‌ها بهترین روش خط زدن در جهت رگه‌های زیبایی چوب است همچنین برای سه بعدی نشان دادن تخته سنگ‌ها می‌توان تنها از یک چوب استفاده نمود به این صورت که خطوط رج به رج یکدیگر عمود باشد.
د) برای خط زدن قطعات با ابعاد کوچک، مانند برگ‌های ریز پیش از دور بری طرح می‌توان ابتداء خطوط داخلی گلبرگ‌ها را برش زد سپس دور قطعه را برید.
ذ) جهت انجام کارهایی که به هیچ‌وجه نمی‌خواهیم داخل طرح خطی قطع گردد (مانند شمشک‌ها) برای رد کردن تیغ اره در چوب از دریل دستی استفاده می‌کنیم به این ترتیب که پس از ایجاد سوراخ بسیار ریزی در هر قسمت مخفی طرح، پیچ خروسک مقابل دسته کمان را باز کرده و پس از آزادشدن تیغ آن را از زیر سوراخ ایجاد شده وارد کار کرده در جای خود محکم می‌کنیم، سپس شروع به برش می‌کنیم پس از اتمام به ترتیبی که ذکر شده تیغ اره را خارج می‌کنیم.
ر) هنگام برش زوایای تند طرح با کمان را در جا حرکت داده و طرح را همزمان می‌چرخانیم به این ترتیب از شکستن تیغ جلوگیری شود و همچنین برای ممانعت از ایجاد سوراخ در زمان گردش طرح کمان را به طرف عقب می‌کشیم تا قسمت برنده تیغ با چوب تماس پیدا نکند.
ز) چنانچه قطعه‌ای از الگو شکسته یا مفقود شده باشد اقدام به قالب‌گیری با چسب کالک می‌کنیم به این ترتیب که قطعات اطراف الگو موردنظر را در جای خود قرار داده و محل خالی الگو را با چسب می‌پوشانیم سپس با مداد یا خودکار که دارای نوک تیز باشد خطوطی مماس با کناره الگوهای دیگر روی چسب می‌کشیم، چسب را برداشته مستقیما روی چوب می‌چسبانیم و اطراف طرح را می‌بریم در صورت عدم دسترسی به چسب کالک می‌توان از چسب شیشه‌ای استفاده نمود.
چسباندن برش قطعات معرق شده روی کار
قطعات برش خورده معرق را باید در جای خود چسباند، این عمل به وسیله چسب چوب انجام می‌گیرد این چسب را باید به مقدار کافی زیر چوب بریده شده زد تا کاملا بچسبد برای پرس کردن از پرس دستی یا پیچ دستی می‌توان استفاده کرد و برای کارهایی با ابعاد بزرگ از دستگاه پرس استفاده نمود. برای این کار می‌توان پلاستیکی روی سطح کار کشید و موکتی روی آن قرار داد سپس آن را پرس کرد.
مواد کمکی در معرق‌کاری
۱. خاتم: که در رنگ‌ها و طرح‌های هندسی مختلف ساخته می‌شود طول لنگه تا ۳۰ سانتیمتر و عرض آن تا ۲/۵ سانتیمتر و قطر آن تا ۲ میلیمتر است برای برش خاتم از اره مویی فلز بر نمره صفر استفاده می‌شود.
۲. سنگ‌های تزئینی: از سنگ‌های تزئینی پس از ساییدن و هم‌قطر کردن آن با چوب‌های معرق در معرق‌کاری استفاده می‌شود.
۳. صدف: در معرق از صدف‌های طبیعی و مصنوعی استفاده می‌شود.
الف) صدف‌های طبیعی که در کنار سواحل دریا و اقیانوس‌ها یافت می‌شود و به آن گوش ماهی نیز می‌گویند. هر قدر اندازه صدف بزرگتر باشد بهتر است، قبل از استفاده باید صدف‌ها را پوست زد و صاف و یکنواخت کرد.
ب) صدف‌های مصنوعی که در بازار هم یافت می‌شوند گران‌قیمت می‌باشند. بعضی معرق‌کاران خود اقدام به ساخت صدف می‌کنند.
به این ترتیب که پلی‌استر را با پودر اکلیل یا پودر میکا مخلوط می‌کنند و مقداری نیز جوهر رنگ اتومبیل برای تغییر رنگ به آن اضافه می‌کنند، مثلا برای ساخت صدف نقره‌ای از جوهر سرمه‌ای استفاده می‌کنند سپس به آن خشک‌کن و نیز کبالت می‌افزایند و آن را روی سطح شیشه صاف که در جای مسطح قرار دارد و دور تا دور آن را قبلا با چسب نواری کاغذی به اندازه ۲ تا ۳ میلیمتر بیش از سطح ماده مورد نظر (ضخامت صدف مصنوعی حدود ۲تا ۳ میلیمتر می‌باشد) یعنی مجموعا حدود ۶ تا ۷ میلیمتر به دقت و محکم می‌چسبانیم تا ماده سیال از زیر نوار کاغذی به بیرون جریان پیدا نکند تا خشک شدن صدف باید در کندن و استفاده از روی شیشه صبر کرد زیرا ماده نرم فوق قابلیت شکل‌پذیری و غیر یکنواخت شدن را دارد و همچنین جذب غبار و حباب‌های هوا را دارد بنابراین باید در مکانی دور از نور مستقیم خورشید و ذرات گرد و خاک خشک شود.
لازم به یادآوری است که با تغییر رنگ جوهر می‌توان صدف‌هایی با رنگ‌های دلخواه درست کرد مانند رنگ‌های قرمز، آبی، سبز، زرد…
صدف‌های مصنوعی بهتر از صدف‌های طبیعی برش می‌خورد در صورتی که صدف‌های طبیعی محکم‌تر و از لحاظ رنگ محدودتر از نوع دیگرند و هنگام استفاده باید در آب آهک قرار داده شوند تا سفید شوند.
۴. عاج: استخوان است و برای تهیه رنگ سفید از عاج استفاده می‌شود ولی به علت گرانی کمتر مورد توجه و تمایل قرار می‌گیرد. جهت استفاده عاج استوانه‌ای را از وسط به دو نیمه کرده و از هر نیمه لایه‌هایی به ضخامت ۲ تا ۳ میلیمتر به صورت باریک می‌برند عاج طبیعی بیشتر در هند و آفریقا می‌باشد.
۵. استخوان چهار دست و پای شتر و بعضا گاو را با محلول آب و آهک تمیز و پاکیزه می‌کنند و مدت ۶ ماه در آب و آهک قرار می‌دهند تا به صورت استخوان کاملا سفید درآید.
۶. فلزات: از ورقه‌های فلزاتی مانند برنج، مس، آلومینیوم،… که قطر آنها تا حدود ۲ میلیمتر باشد مورد استفاده قرار می‌گیرد که با اره فلز بر نمره صفر بریده می‌شود.
۷. فیبر سفید: (شبه عاج) که در بازار یافت می‌شود و خارجی می‌باشد با اره مویی برش خورده و مصرف می‌شود.
